فردوس الحکمة فی الطب (کتاب)کتاب«فردوس الحکمة فی الطب»، به زبان عربی ، مهم‌ترین اثر علی بن سهل طبری در علم پزشکی است که آن را باید اثری درخشان در سرآغاز دوران تالیف و تصنیف کتب طبی بعد از عبور از دوران ترجمه کتب طبی یونانی و سریانی دانست. ۱ - معرفی کتابپیش از علی بن سهل، اطبای بزرگی چون جبرئیل بن بختیشوع ، یوحنا بن ماسویه ، حنین بن اسحاق و... می‌زیسته‌اند و همگی، تالیفات گران قدری را در حوزه پزشکی به دنیای علم عرضه کرده‌اند، ولی نگاشته‌های آنها برخلاف «فردوس الحکمة»، یا ترجمه‌ای- و حداکثر شرحی- از آثار یونانی بوده و یا رسالات متفرقه‌ای در مسائل جزئی پزشکی بوده است؛ ازاین رو، «فردوس الحکمة» را باید قدیمی‌ترین نگاشته جامع علم پزشکی در سرزمین‌های اسلامی دانست. نگارش این اثر در سال سوم خلافت متوکل عباسی پایان پذیرفته است (همان، ص۲).مؤلف در مقدمه کتاب، خاطرنشان می‌کند که پدرش همیشه در پی کتب طب و فلسفه بود و ازاین رو، وی نیز به مطالعه این کتاب‌ها مشغول بوده است. ۲ - ساختار کتابکتاب، در ۷ «نوع» تدوین یافته است. هر نوع، مشتمل بر چند مقاله است و هر مقاله، خود دارای چند باب است. در مجموع، این اثر، شامل ۳۰ مقاله و ۳۶۰ باب است. شیوه بحث در این کتاب را مؤلف چنین بازگو کرده است: «بدات القول فی الکلیات ثم فی الجزویات، فمن فهم ما فی اول کتابی هذا، انتهی الی باب العلل و الاعراض و قد انکشف له الامر و وضح له الطریق. [۱]
فردوس الحکمة، علی بن سهل طبری، ص۷.
مؤلف در تالیف این اثر- افزون بر کتب بقراط ، جالینوس ، دیاسقوریدوس ، ارسطو و بطلمیوس - از کتب حکمای نه چندان مشهور یونان هم استفاده کرده است، از جمله ثیوفرساطوط، دیمفراطیس، ارسالاوس، ایکزومینوس و... وی از منابع متعددی همچون «الایضاح من السمن و الهزال و تهیج الباه»، «العین» «طبائع الحیوان» و... بهره برده است. ۳ - گزارش محتوااین اثر، هم دربرگیرنده کلیات طب است، هم مبحث معالجات و هم مبحث داروشناسی و داروسازی، لذا مباحث متنوعی همچون « هیولا و صورت و ماده و کمیت و کیفیت »، «طبایع مفرد و مرکب و رد نظریه کسانی که اعتقاد به طبیعت پنجم دارند»، «تضاد طبایع با یکدیگر و رد نظریه بارد بودن هوا»، «جنین شناسی»، «علت مذکر و مؤنث شدن جنین و کثرت و قلت ولد و علت دوقلو شدن جنین و کامل و ناقص شدن اعضای آن»، «مباحث مربوط به نفس»، «مزاجات بدن»، «تربیت اطفال و حفظ الصحه»، «مباحث مربوط به غذا»، «مباحث مربوط به بیماری‌ها»، «مباحث مربوط به قوای اشیاء»، «گیاهان و ادویه و حیوانات و سموم»، «شهرها و آب‌ها و بادها» و... در آن مطرح شده است. کتاب «فردوس الحکمة»، علی رغم آنکه تالیف مستقلی شمرده می‌شود، ولی سبک و سیاق مباحث و بسیاری از مطالب کتاب برگرفته از مکتب پزشکی یونانی است. علاوه بر این، مؤلف در این کتاب، کلیات طب هندی و شیوه معالجات آنها را بر اساس منابع طب هندی مطرح کرده است. [۲]
فردوس الحکمة، علی بن سهل طبری، ص۷.
اهمیت «فردوس الحکمة» - علاوه بر قدمت تاریخی آن- یکی هم نقل اقوال از کتب و کسانی است که امروزه ردی از آنها مشاهده نمی‌کنیم. ۴ - وضعیت کتاباین اثر به اهتمام دکتر محمدزبیر صدیقی (مدیر گروه عربی دانشگاه لکنو) و بر اساس سه نسخه خطی موجود، تصحیح و تحقیق شده است. محقق در ابتدا، مقدمه‌ای پیرامون زندگی مؤلف و کتاب «فردوس الحکمة» او نگاشته است. همچنین به توصیف نسخه‌های خطی‌ای که از آنها بهره برده، پرداخته است. پاورقی‌های انگشت شمار این اثر، به اختلاف نسخ اختصاص دارد. کتاب «فردوس الحکمة»، در سال ۱۹۲۸ م، در چاپخانه آفتاب ( برلین )، در ۶۸۹ صفحه، چاپ و منتشر شده است. کسانی چون نفیس کرمانی در کتاب «الاسباب و العلامات»، بدر الدین قلانسی در «قرابادین»، ابن بیطار در «جامع المفردات» و... از این کتاب بهره برده‌اند. ۵ - پانویس
۶ - منبعنرم افزار جامع طب، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |